BEKTÂŞÎ ÂDÂB VE ERKÂNI

Yazdır

 

 T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

 

DOKTORA TEZİ

BEKTÂŞÎ ÂDÂB VE ERKÂNI

 

HÜSEYİN ÖZCAN

 

TEZ DANIŞMANI:

PROF. DR. ABDURRAHMAN GÜZEL

 

ANKARA-2001

Özet

Türk kültür, edebiyat ve sosyal hayatında Bektâşîliğin önemli bir yeri vardır. Yapısında en eski Türk inançlarından izler taşıyan bu anlayış Türk inanç, adet, gelenek ve göreneklerini öğretilerinin içine almış zaman içinde yayılarak kitleleri etkileyen bir yaşam biçimi, bir felsefe haline dönüşmüştür.

Hacı Bektâş Veli tarafından sistemleştirilen Bektâşîlik anlayışının temelini oluşturan öğretinin adı ”Dört Kapı Kırk Makam” dır. Kırk Makamın içinde maddi ve manevi hayata ait bölümler bulunmaktadır.

Bu anlayış konusunda bize bilgi verebilecek en zengin kaynak asırlarca bu düşünceye mensup halk şairlerince terennüm edilen Bektâşî şiirleridir. Çoğunlukla saz eşliğinde tarikâtın kurallarına (âdâb ve erkânına) ait kavramların işlendiği bu şiirler Bektâşîliği kitlelere ulaştırmada aktif rol oynamışlardır. Bektâşî şairleri yüzyıllar boyunca yazdıkları deyiş ve nefeslerle bu anlayışı hep canlı tutmasını bilmişlerdir.

Çalışmada Hacı Bektâş Veli’nin “Makalat” adlı eserinde geçen “Dört Kapı Kırk Makam” ile Bektâşî âdâb ve erkânının Bektâşî şiirine yansıması incelenmiştir.

Çalışmanın giriş bölümünde Bektâşîlik ve Bektâşî âdab ve erkânının ortaya çıkışı,tarihi gelişimi ve gösterdiği değişimlere kısaca değinilmiştir. Ayrıca Bektâşiliğin Sosyo-Kültürel Çevresi ile Hacı Bektaş Velî’nin hayatı, düşünceleri, çevresine etkileri ve eserleri de ele alınmıştır. Bektâşî Âdâb ve Erkânı başlığında bu geleneğin tasavvuf kültüründeki yeri ifade edilerek Bektâşî erkânı tanıtılmıştır.

Girişin ikinci kısmında ise dört kapı kırk makam genel olarak tanıtılmış, Bektâşî tarikatındaki yeri ve önemine değinilmiştir. Birinci Bölüm Bektâşî edebiyatında Âdâb ve Erkâna Ait Kavramlar adını taşımaktadır.

Bu bölümde Bektâşî erkânı hakkında bilgi verilmiştir. Erkânla ilgili olarak şiirlerde kavramların anlamı açıklanarak şiirlerde kavramın işlenişini Bektâşî şiirlerinden alınan örneklerle ele alınmıştır. Kavramları açıklarken birden fazla örnek vererek erkânın şairler tarafından farklı işlenişi gösterilmiştir. İncelemede estetik değer taşıyan örnek söyleyişler tercih edilmiştir.

Kavramlar içinde geçen kişilerin kısa biyografileri verildikten sonra aynı şekilde bu şahısların da şiirlerde ele alınışlarını örneklerle verilmiştir.

İkinci Bölümde Hacı Bektâş Velî’nin Makâlât’ında belirttiği sıraya uygun olarak “Dört Kapı Kırk Makam” incelenmiştir. Dört kapıyı oluşturan kavramlar açıklanmış, şiirlerde bu kavramların ele alınış biçimi verilerek farklı yaklaşımları değişik şairlerden alınan şiirlerle örneklenmiştir. Bu kavramlarla ilgili Bektâşîlikle ilgili temel eserlerden alıntılar yapılmıştır. Ayrıca çalışmada incelenen erkânnâmeden de ilgili bölümleri kavramlar içinde verilmiştir. Aynı şekilde her kapı içinde bulunan “on makam” ayrı ayrı açıklanıp örneklenmiştir.

Çalışmanın sonunda Sırrı “Rıfaî Alevî-Ahmed Bedrettin Halvetî’ye ait Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan “ Bektâşî Tarîkâtine Ait Usûl, Âdâb, Ayinler Mecmuası” adlı erkânnâmenin transkripsiyonlu metni vardır.

Çalışma başta Dört Kapı Kırk Makam” anlayışı olmak üzere Bektâşî tarikâtının erkânına ait belli başlı kavramlarla bu anlayış mensuplarınca büyüklüğü kabul edilen erkânda yer bulan şahısların Bektâşî şiirlerine yansımasını zengin estetik örneklerle vermiştir. Böylece sözlü kültürün tabii sonucu olarak zamanla ritüelleşen bazı kavram ve erkâna ait unsurların tespiti ve “Dört Kapı Kırk Makam” perspektifiyle ele alınmış Bektâşîliğin yazılı kültürüne katkıda bulunulmuştur.

Abstract

The dogma which forms the basis of Bektâşî Order systematized by Hacı Bektâş Veli is called "Four Doors and Forty Ranks" (Dört Kapı Kırk Makam). Forty ranks contains the sections from the material and spiritual life.

In this study, the effect of Hacı Bektâş Veli's concept of "Four Doors and Forty Ranks," as mentioned in his "Makalat," on Bektâşî poetry. The leading concepts directly related to the order are examined in a separate section with a view not to disturb the general structure of the conventions (erkân).

The first chapter of the study is entitled "Essential Works and Concepts Concerning Book of Conventions (Erkânnâme) in Bektâşî Literature". This chapter gives information about the Bektâşî conventions. Under the heading "Significant Figures", the important personalities mentioned in Bektâşî poems are preferred, and short biographies of such figures are given and again, different ways in which such personalities are mentioned in the poems are exemplified.

The section titled "Manuscripts", the account of manuscripts related to the Bektâşî conventions is given. Works directly related to the conventions are given under the heading "Printed Works."

The second section investigates into the "Four Doors and Forty Ranks" in parallel to the order of appearance in "Makalat" by Hacı Bektâş Veli. The concepts underlying the four doors are explained in depth, and the way in which these concepts are included in the poems are given, and the different approaches to these concepts are exemplified. A transcribes text of "Bektâşî Tarikâtine Ait Usûl, Âdâb, Ayinler Mecmuası" (Journal of Procedures, Manners and Rites of Bektâşî Order) by Sırrı "Rıfaî Alevî-Ahmed Bedrettin Halvetî," which can be accessed in Süleymaniye Library, is annexed to the study.

Through aesthetically significant examples, this study exemplifies the effect of the leading concepts of the conventions of Bektâşî order. Thus this study contributes to the definition of certain concepts and conventions, and to the written culture of Bektâşî order as studied from the perspective of "Four Doors and Forty Ranks".